Climate change: hoe past de wijnwereld zich aan?

Wijn vertelt het verhaal van haar omgeving, haar terroir. Het vertaalt haar sense of being tot smaken en aroma’s die ons meer vertellen over de omstandigheden in de regio waar de wijnstok staat. Om die reden zal je klimaatontkenners in de wereld van wijn niet zo snel tegenkomen. Wijn levert namelijk het ultieme bewijs van veranderingen in het klimaat. Niet alleen oogsten we gemiddeld een stuk vroeger, ook de (potentiële) alcoholgehaltes zijn een duidelijk bewijs voor een stijgende gemiddelde jaartemperatuur. Ondertussen bereiden wijnboeren en regio’s zich voor op de veranderingen die nodig zijn om met het veranderende klimaat om te gaan, met bijvoorbeeld de keuze tot andere druivenrassen of zelfs soorten. Benieuwd hoe de vork in de steel zit? On y va!

_{Een opmerking vooraf…
Klimaatverandering is een behoorlijk beladen onderwerp en heeft helaas een ernstig politieke lading. Hoewel wijn en politiek niet de beste combinatie zijn en dit onderwerp ongetwijfeld menig kerstdiner heeft verziekt, ben ik van mening dat de veranderingen die het in de wijnwereld teweeg brengt écht een plek verdienen op Kelderpraat. De toekomst is immers het heden van morgen.}

Champagne-oogst: vroeg, vroeger, vroegst

Bewijsstuk één voor klimaatverandering: het oogstmoment. De koele Champagnestreek is één van de allereerste gebieden waar de oogst begint. Voor een mooie champagne mag het alcoholgehalte namelijk niet te hoog liggen (het wordt namelijk gemaakt met een tweede vergisting in de fles waarbij extra alcohol ontstaat) en moeten de druiven nog voldoende zuren hebben. Omdat een druif naarmate deze rijper wordt minder zuren en juist meer suikers (en dus alcohol) zal bevatten, is het op tijd oogsten in de Champagne enorm belangrijk.

De gemiddelde jaartemperatuur is in de Champagne in de afgelopen 30 jaar met 1,3 °C gestegen. Dat klinkt wellicht niet veel, maar in praktijk levert dat een oogstmoment op dat nu zo’n 18 dagen(!) eerder is dan 30 jaar geleden waarbij 2020 zelfs een nieuw record leverde met een startsignaal op 17 augustus.

Misschien denk je: So what? Dan starten ze toch gewoon wat eerder. Helaas is het niet zo simpel; druiven zijn niet alleen ‘rijp’ in termen van suikers, ook geur- en smaakstoffen ontwikkelen zich pas relatief laat in de druif. Een onrijpe druif kan erg groene en bittere smaken opleveren, wat uiteindelijk de kwaliteit van de wijn niet ten goede komt. 

Ondertussen zijn de champagneproducenten druk bezig met het verminderen van hun voetafdruk. Ze kijken kritisch naar het gebruik van pesticiden, verminderen het gewicht van de flessen en onderzoeken de mogelijkheden met nieuwe druivenrassen die eerder al hun geur- en smaakstoffen ontwikkelen. Meer hierover kun je vinden het Climate Change dossier van Comité Champagne:

Bourgogne: vorst in de morgen, is een jaar vol zorgen

Een druivenstok leeft in een vast ritme en dat begint eigenlijk ieder jaar op hetzelfde moment: het moment dat de temperatuur rondom zo’n 10°C bereikt. Op dat moment begint de knoppen zich te ontwikkelen en beginnen de bladeren een dag of tien later zichtbaar te worden. 

Door klimaatverandering wordt dat cruciale temperatuurpunt in sommige gebieden (te) vroeg in het jaar bereikt, terwijl er daarna nog heftige periodes van vorst kunnen optreden die de gevoelige knoppen kunnen vernietigen. Het gevolg? Schade met een hoofdletter s (en c, h, a… je snapt ’t idee)

Aan wijnboeren de taak om hun inkomsten voor het jaar veilig te stellen door hun geliefde wijnstokken te beschermen tegen de vorst. Zo zagen we afgelopen jaar in veel wijngebieden, zoals de Bourgogne, wijnboeren die vroeg uit de veren moesten om kacheltjes aan te steken die de temperatuur rond de druivenstok omhoog moesten brengen. Een arbeidsintensieve taak, zeker voor de Bourgogne-boeren die vaak losse wijngaarden verspreid over de hele regio hebben, maar ook een behoorlijk kostbare en milieuonvriendelijke oplossing.

Hierdoor zie je dat wijnboeren moeten kiezen tussen wijngaarden die zij wel proberen te beschermen en wijngaarden waarbij ze dat helaas niet kunnen doen. Een vergelijking met het kiezen tussen je kinderen is wellicht wat hoogmoedig, maar schade verderft opbrengsten en inkomsten voor de boeren en zorgt daarmee voor een hogere prijs voor de uiteindelijke consument. De gevolgen hiervan zijn dit jaar dan ook behoorlijk zichtbaar; de schade van het afgelopen jaar is olie op het vuur voor de toch al stijgende (wijn)prijzen waardoor sommige Bourgognes bijna 25% duurder zijn geworden dan het jaar ervoor. En voor de exclusievere Bourgognes geldt: als je ze überhaupt kan krijgen!

Bordeaux: oude mannen wijn maakt verfrissende stappen

Steeds meer wijngebieden bereiden zich voor op een veranderende wijnwereld door klimaatverandering. Eén van die gebieden is het, naar reputatie, ouderwetse Bordeaux. Zoals bekend bij veel wijnliefhebbers, zijn van oudsher de meest gebruikte druivenrassen in Bordeaux cabernet sauvignon, merlot en cabernet franc voor rood en sauvignon blanc en sémillon voor wit. Daarbij worden nog een aantal onbekendere druivenrassen gebruikt zoals carménère, petit verdot of muscadelle.

Met het oog op een veranderend klimaat en daarmee een ander groeiseizoen voor druiven, heeft de wijnraad van Bordeaux een aantal nieuwe rassen* toegestaan. Rassen die de impact van klimaatverandering ietwat zouden moeten verzachten, zonder te niet te doen aan het typische karakter van Bordeauxwijnen.

Voor rood is bijvoorbeeld marselan toegestaan, een kruising tussen cabernet sauvignon en grenache, die goed tegen warmte kan én behoorlijk schimmelresistent is. De druif levert vaak volle wijnen op met veel kleur en soepele tannines. Een ander voorbeeld is touriga nacional, één van de druivenrassen die furore maakt in de Douro in hun Portwijnen. Dit druivenras heeft flinke tannines én kan behoorlijk ouderen, een must voor Bordeaux. Voor hun witte wijnen hebben de Bordelaise gekeken naar hun Spaanse zuiderburen en vonden daar albariño, een druivenras dat ook niet bang is voor een wisselvallig klimaat, maar ook zijn zuren behoudt in de warme zomerzon. 

De echte Bordeauxliefhebber is ondertussen al van zijn stoel gevallen, maar maak je voorlopig nog niet te veel zorgen voor het karakter van de geliefde wijn: deze druivenrassen zijn voor maximaal 10% toegestaan in de blend en alléén op AOC Bordeaux en Bordeaux Supérieur niveau en dus niet in de befaamde Médoc of Saint-Emillion wijnen.

Ook andere gebieden kijken naar nieuwe druivenrassen. In Jerez zijn een aantal oude bekende druivenrassen goedgekeurd voor hun sherry wijnen en ook in de Bourgogne wordt hevig gediscussieerd over de toekomst van pinot noir en chardonnay. Wordt ongetwijfeld vervolgd. 

PIWI: hoop of wanhoop?

Niet alleen in Bordeaux kijkt men naar nieuwe druivenrassen. Voornamelijk in koelere wijngebieden in bijvoorbeeld Duitsland, maar ook in Nederland, kijken wijnboeren naar nieuwe druivenrassen die passen bij het veranderende klimaat. Hierbij is er één term die de laatste tijd de kop op steekt: PIWI.

PIWI is een afkorting van het Duitse woord pilzwiderstandsfähig, dat schimmelresistent betekent. Het zijn druivenrassen die in laboratoria speciaal zijn gecreëerd. Dit is gedaan door hybride kruisingen tussen de vitis vinifera (de Europese druivenstok waar alle bekende wijndruiven onder vallen) en andere (schimmelresistente) vitis soorten te maken. Het resultaat is een hybride druivenras dat beter bestand is tegen schimmels en vaak wat makkelijker rijp wordt. Perfect geschikt voor de toekomst van wijn, toch?

Niet helemaal. De wijnwereld is behoorlijk verdeeld als het op PIWI’s aankomt. Enerzijds bieden deze druivenrassen een oplossing voor de stijgende schimmeldruk van voornamelijk (valse) meeldauw. Meeldauw brengt schade aan het blad en soms zelfs de hele druivenstok, waardoor oogsten kunnen mislukken of druivenstokken sterven. Door de toename van CO2 en de gemiddelde temperatuur komt zowel meeldauw als (de gemenere) valse meeldauw steeds vaker voor**. Anderzijds groeien deze druivenrassen vaak wel erg gemakkelijk en leveren ze daardoor saaie of zelfs behoorlijk vieze wijnen op.

PIWI druiven trekken zich namelijk niet zo veel aan van hun omgeving en vertalen deze ook nauwelijks tot uiteindelijke smaak in de wijn. Dat betekent eigenlijk dat die sense of being die wijn interessant maakt, wat we terroir noemen, wegvalt. Niet de allergrootste ramp voor de dertien-in-een-dozijn supermarktslobber, maar wel voor de liefhebber van wijn.

Daarbij heeft de schimmelresistentie van PIWI’s ook niet het eeuwige leven en neemt deze na loop van tijd af. Wat is dan het overgebleven voordeel? Enkel de hoge opbrengsten? Daar mogen we als consument best kritisch op zijn.

Een klein beetje rozengeur en maneschijn

Om toch met een licht positieve noot af te sluiten: klimaatverandering in de wijnwereld niet enkel nadelen met zich mee. Wijnboeren in gebieden die voorheen moeite hadden met het volledig rijpen van druiven wrijven zich in de handen.

Neem bijvoorbeeld rieslingproducent Ernst Loosen die nu, in tegenstelling tot zijn grootouders, in de Moezelvallei ieder jaar rijpe druiven kan oogsten in plaats van een paar keer per decennium. Ook Nederlandse wijnboeren zullen over het algemeen tevreden zijn met de stijgende temperatuur, want daarmee wordt het maken van wijn steeds beter mogelijk en kunnen zij kiezen voor druivenrassen die wat meer zon en warmte nodig hebben. Wist jij bijvoorbeeld dat de Apostelhoeve in Limburg de Zuid-Franse druif viognier heeft aangeplant?! 

Informatiebronnen:

• Decanter.com
• The World Atlas of Wine van Hugh Johnson & Jancis Robinson
• Comité Champagne
• Pugliese, Massimo & Gullino, Maria & Garibaldi, A. (2011). Effect of climate change on infection of grapevine by downy and powdery mildew under controlled environment. Communications in agricultural and applied biological sciences. 76. 579-82.
• wbur.org
• apostelhoeve.nl
• wur.nl
• titouanrimbault.com
• nytimes.com
• winemag.com
• falstaff.com